افسردگي (Depression)

نگارش: حسن امين پور

کارشناس ارشد روان سنجی(سنجش و اندازه گيري)
عضو علمی دانشگاه پیام نور مرکز نقده
رئیس مرکز خدمات روان شناسی و مشاوره دانشگاه پیام نور نور مرکز نقده
عضو نظام روان شناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران
دبير انجمن اجتماعی هلال احمر شهرستان مهاباد

==============================

افسردگي يکي از شايع ترين بيماري هايي است که تا اکنون آدمي با آن مواجهه شده است و امروزه لقب سرماخورگي بيماري هاي رواني گرفته است. افسردگي مي تواند بدون هيچ دليل واقعي در يک فرد کاملاًسالم ظاهر شود و غالباً با تغيير خلق و عصبانيت شروع مي گردد. افسردگي عادي شامل غمگيني و خستگي زود گذر ناشي از عوامل استرس زا است. افسردگي در هر مورد ممکن است پديد آيد. اکثر خودکشي ها به وسيله افراد مبتلا به افسردگي اوليه صوت مي گيرد. فرد افسرده غمگين، گرفته، درمانده و مأيوس است. هميشه احساس لذت و علاقه اش را از دست مي دهد. افراد افسرده کم اشتها شده و به طور محسوسي کاهش وزن پيدا مي کند، افراد افسرده بي قرار بوده و پيوسته قدم مي زند. بي خواب است و کاهش انرژي، خستگي مفرط و احساس فرسودگي دارد. فرد افسرده احساس گناه و بي ارزشي داشته و در فکر کردن مشکل دراد ولي معمولاً فکر مرگ و خودکشي دارد. اکثر افراد افسرده ظاهري افسرده دارند و در بعضي موارد قيافه غمگين، چشمان بي حال و بي نور، قد خميده همراه با تکلم و حرکات آهسته و کند دارند. از ديگر نشانه هاي افسردگي مي توان به موارد زير اشاره کرد کاهش ليبيدو(کاهش علاقه در مسايل جنسي)، بي علاقگي نسبت به فعاليت هاي مورد علاقه، اشکال در تمرکز، يأس( نوميدي به آينده)، کاهش احترام به خود و داشتن هيپوکندريايي(بيماري خيالي).
علل و عوامل بروز افسردگي:
شکست، بيکاري، سوگواري، کم خوني، نارسايي غده تيروئيد، تغيير فصل، غده مغزي، بيماري پارکينسون، عفونت هاي حاد و ويروسي، داروهاي ضد فشار خون، عوامل ارثي - خانوادگي، شرايط در خصوصيات و رشد و تکامل فرد از عوامل سبب ساز و زير بنايي اين بيماري به شمار مي روند.
رويکردها و ديدگاه ها در مورد علل افسردگي:
1ـ نظريه هاي زيست شناختي: پيش فرض هاي نظريه هاي شناختي اين است كه علت افسردگي يا در ژن ها قرار دارد كه از طريق توارث از والدين به فرزندان منتقل مي شوند، يا نارسائي عمل فيزيولوژيكي كه ممكن است پايه ارثي يا غير ارثي داشته باشند. يافته هاي مربوط به دوقلوها از 1930 به بعد بيانگر آن است كه عوامل ارثي موجب نوعي افسردگي مي شود. بسياري از پژوهندگان عامل ارثي را همراه با آن چه كه در زندگي شخص به وقوع مي پيوندد، يعني تركيب آمادگي هاي ارثي و فشارهاي رواني محيطي را علت احتمالي رفتار افسرده مي دانند.
2ـ ديدگاه روان پويايي :فرويد و كارل آبراهام در مقالات جداگانه اي دربارة افسردگي اين اختلال را به عنوان يك واكنش پيچيده نسبت به از دست دادن چيزي توصيف نمودند. فرويد عقيده داشت كه فرد مبتلا به افسردگي يك وجدان تنبيه كننده يا وجدان اخلاقي قوي دارد او بر احساس گناه كه وجدان موجب آن مي شود تاكيد مي ورزد. نظريه هاي روان پويايي بر احساسات و واكنش هاي ناخوآگاه نسبت به موقعيت هاي جديد كه اساس آنها حوادث قبلي زندگي است تاكيد مي ورزد .يك سابقه تاريخي افسردگي عبارت است ازاختلال در روابط اولية كودكي.
3ـ ديدگاه اصالت وجودي : نظريه هاي اصالت وجود بر ازدست دادن عزت نفس متمركز هستند، شيء از دست رفته مي تواند واقعي يا سمبليك باشد . قدرت، مقام اجتماعي يا پول. ولي از دست دادن خود به خود بدان اندازه اهميت ندارد كه تغيير در خود ارزيابي فرد بر اساس آن از دست دادن.علت شايع افسردگي در مردان از دست دادن شغل است كه بيانگر ارزش شخص در نظر خودش است و يك علت شايع افسردگي در زمان از دست دادن همسر مي باشد كه منبع اصلي ارزش وي مي باشد. بر اساس نظريه هاي انسان گرايي افسردگي احتمالا زماني ظاهر مي شود كه اختلاف بين من واقعي و من آرماني خيلي زياد شود به طوري كه براي شخص قابل تحمل نباشد.
4ـ نظرية يادگيري : پيش فرض نظرية يادگيري آنست كه افسردگي و فقدان تقويت به هم مربوط است. لوين سوهن و همكاران وي از پيشوايان تحقيق در زمينة افسردگي از نقطه نظر يادگيري هستند آنها به طور معمول تاكيد مي كنند كه ميزان پايين برون شد رفتار و احساسات غمگيني يا ناشادي كه با افسردگي همبسته مي شود مربوط است به ميزان پايين تقويت مثبت و يا ميزان بالاي تجارب ناخوشايند .
5ـ نقطه نظر شناختي: اساس اين نظريه اين است كه يك تجربة معيين ممكن است روي دو فرد تاثير بسيار متفاوتي بگذارد، آرون بك معتقد است كه افراد افسرده به اين دليل افسرده اند كه راه هاي اشتباه آلود و مبالغه آميز در فكر كردن دارند شخص افسرده يك نظر منفي دربارة خود، دنيا و آينده دارد طبق نظر بك اين شناخت هاي منفي علت افسردگي است، نه ساير چيزهاي اطراف شخص . ممكن است براي يك حملة افسردگي حوادث بيروني تسريع كننده باشد، ولي حتي در اين صورت نيز آن چه شخص دربارة آن حادثه فكر مي كند. نا آن حادثة في نفسه مي تواند عامل ايجاد كنندة افسردكي محسوب شود.
انواع اختلال هاي افسردگي
1 - افسردگي عمده (ملانكوليك): افسردگي عمده به صورت شديد و ماليخوليايي آن معمولادر سنين 40-50 سالگي رخ مي دهد كه قبلا به آن ماليخولياي كهن سالي گفته مي شد. افسردگي غالبا با عصبانيت و تغيير خلق شروع مي شود. به تدريج كه رو به وخامت مي گذارد، بيخوابي، بيقراري توام با راه رفتن مداوم و ماليدن دستها به يكديگر، سرزنش خود، ترس و گاهي حمله خهاي هرا س همراه است.
2ـ افسردگي توام با اضطراب: افسردگي و اضطراب غالبا با هم هستند. حالت بي قراري ملانكوليا را اغلب نمي توان از عوارض جسماني اضطراب تفكيك كرد، اضطراب هم بخشي از افسردگي است ، بيماراني كه دچار اضطراب هستند، اكثرا تا حدودي خلق افسرده هم دارند، تعدادي هم دچار افسردگي هاي عمده مي شوند.
3ـ افسردگي عمدة عود كننده نوع شبه يك قطبي : در اين افسردگي خلق، نيرو، علاقه به زندگي كاسته مي شود، ميل به خواب افزايش مي يابد، روند تفكر و اعمال كند گشته، اعتماد به نفس كاهش مي يابد، شك وترديد نسبت به خود افزايش يافته، تمركز و حافظه كم مي شود، آرامش سلب گشته، اشتها مختل شده و بالاخره ارزش ادامة زندگي زير سؤال مي رود.
4ـ اختلال دو قطبي: بيماران از اين نوع دچار افسردگي هاي خزنده ، شبيه آنچه كه در شبه يك قطبي ها ديديم مي گردن، تفاوت عمده در اين است كه دوره هاي مانياي خفيف هم خود به خود ظهور مي كند و هم تحت تاثير دارو.
علايم متداول در اين بيماران عبارتند از: خوش بيني و علاقة زياد به مطالب يا شرايطي كه با آن ها تناسب ندارد، احتياج كم به خواب، ازدياد ميل جنسي توام با جسارت و تهور بي مورد در اين زمينه، ولخرجي افراطي يا استعمال مشروبات الكلي به مقدار زياد، فعاليت شديد كه ممكن است به علت قضاوت نادرست در نتيجه گيري ناگهان متوقف گردد.
5ـ اختلال سيكلوتيميك و حالات فرعي ديستميك (افسرده خويي): نوسانات خلقي دوقطبي در اين بيماران شدت كم تري دارد از اين جهت كه افراد سيكلوتيميك گاهي به نظر پر نيرو و جذاب آمده و گاه بي حال و ضعيف، معمولاً دوره هاي بسيار شاداب و فعال و علاقه مند به زندگي بوده، ميل به خواب كاسته شده، خلاقيت افزايش يافته، و زماني نيز به تنبلي، زياد خوردن و خوابيدن دچار گشته اند. چون شروع سيكلوتيميا در نوجواني و اوايل جواني است، ممكن است در وهله اول با اختلال شخصيت اشتباه شود.
بسياري از اين بيماران خلق خود را هميشه بالا يا پايين توصيف مي كنند اگر تمام حالات و علائم تغيير خلق از شيدايي به افسردگي جمع شوند ممكن است در زمان هاي كوتاهي بيمار دچار سندرم كامل مانيك – دپرسيو شده باشد.
اين نوسانات خلقي اغلب به بروز عوارض پيچيده از قبيل رفتار جنسي نامشروع، شكست مكرر شغلي و بي بند و باري و بي ثباتي منجر مي گردد.
طبقDSM IV: اختلال افسردگي عمده : بر حسب يك يا چند دورة افسرده عمده مشخص مي شود يعني، وجود خلق افسرده به مدت حداقل دو هفته يا از دست دادن علاقه همراه با حداقل چهار نشانه اضافي افسردگي . ويژگي اصلي دورة افسردگي عمده يك دوره زمان حداقل دو هفته است كه در ضمن آن يا خلق افسرده يا بي علاقگي و يا فقدان احساس لذت تقريباً در همة فعاليت ها وجود دارد، در كودكان و نوجوانان، خلق ممكن است تحريك پذير باشد تا غمگين. همچنين فرد بايد دست كم چهار نشانه ديگر از فهرست زير را داشته باشد. تغيير در اشتها يا وزن، خواب و فعاليت بدني (حركتي) – رواني، كاهش انرژي، احساس بي ارزشي يا گناه، اشكال در تفكر، تمركز يا تصمصم گيري، يا افكار عود كننده دربارة مرگ و خودكشي، طرح نقشه و يا اقدام براي خودكشي. نشانه ها بايد در قسمت اعظم روز، تقريباً همة روزه، تقريباً به مدت دو هفته متوالي ادامه داشته باشند. شخص در دوره افسردگي عمده خلق خود را اغلب بصورت افسرده، غمگين، درمانده، دلسرد يا مغموم توصيف مي كند. در كودكان و نوجوانان ممكن است خلق تحريك پذير يا دمدمي به وجود آيد تا خلق افسرده يا غمگين، اين حالت بايد از الگوي تحريك پذيري كودك ناز پرورده در هنگام ناكامي متمايز شود.
2- اختلال افسرده خويي(ديستميك( : بر حسب وجود خلق افسرده به مدت حداقل دو سال در قسمت اعظم روز، همراه با نشانه هاي اضافي افسردگي كه با ملاكهاي تشخيصي دوره افسردگي عمده مطابقت ندارد مشخص مي شود افراد مبتلاء به اختلال افسرده خويي خلق خود را بصورت غمگين يا مغموم گرفته توصيف مي كنند در طي دوره هاي خلق افسرده حداقل دو مورد از نشانه هاي اضافي زير وجود دارند. كم اشتهايي يا پر خوري، بي خوابي يا خواب زدگي، كمبود انرژي يا احساس خستگي، عزت نفس پايين، تمركز ضعيف يا اشكال در تصميم گيري و احساس درماندگي . افراد ممكن است به وجود بارز بي علاقگي و خود انتقادگري توجه داشته باشند و اغلب خودشان را بي علاقه يا ناتوان ببينند. پس از دو سال نخست افسرده خويي ، ممكن است دوره هاي افسردگي عمده ظاهر شوند.
3ـ اختلال افسردگي كه به گونه اي ديگر مشخص نشده است :براي كد گذاري اختلالهاي همراه با ويژگيهاي افسردگي كه با ملاكهاي تشخيصي افسردگي عمده، اختلال افسرده خويي، اختلال سازگاري همراه با خلق افسرده، يا اختلال سازگاري همراه با تركيبي از اضطراب و خلق افسرده مطابقت ندارد و يا براي نشانه هاي افسردگي است كه در مورد آنها اطلاعات ناكافي يا متناقضي وجود دارد.
4ـ اختلال دو قطبي نوع I بر حسب يك يا چند دورةمنيك يا مختلط كه معمولاً همراه با دورة افسردگي عمده است.
براي ملاك هاي تشخيصي افراد افسرده به DSM IV مراجعه شود.
نظريات روان شناسان در مورد افسردگي
احساس غمگيني و ماتم يک پديده جهان گير است. چنان که آميل فيلسوف فرانسوي مي گويد:«ملانکولي نهايت هر چيز است. درست مانند هر روزي که به انتها مي رسد. در دنيايي که هيچ چيز پايدار نيست، وقتي همه آن هايي که دوست داشته ايم و دوست مي داريم بايد بميرند غير از اين چه مي تواند باشد؟ غم، و داغداري ابدي هر روح جدي و متفکري را در خود فرو مي برد. چنان که شب دنيا را.
فرويد: فرويد معتقد بود که خشم فرو نشاننده مي توان توليد افسردگي کند. به عقيده او اين افراد از اين جهت افسرده مي شوند که از ابراز خشم خود مي هراسند. نگرانند از اين که خشم خود را بروز دهند، مورد بي مهري و بي توجهي ديگران واقع خواهند شد.به همين جهت خم خود را به دل مي ريزند و آن را متوجه خود مي کنند. همچنين معتقد بود که افسردگي نوعي بي زاري از خويشتن است که از خشم از روي هم انباشته ناشي مي شود.
لوين سوهن: علت ايجاد افسردگي را به به ميزان پايين تقويت مثبت و ميزان بالاي تجارب ناخوشايند مي داند.
بک: طبق نظر بک، افراد افسرده يم نظر منفي درباره خود، دنيا وآينده دارد و طبق اين نظر شناخت هاي منفي تنها علت افسردگي است.
آکسيکال تاشي جيان1984 و آکسيکال مک کيني1979: احساس افسردگي زودگذر تجربه اي است جهان شمول و شناسايي خلق افسرده آسان است. تظاهرات بيروني احساس تداوم کمي تجربه طبيعي است، حتي زماني که حالت افسرده علت شناخته شده عضوي دارد(مثل مسموميت رزرپين) تغيير خلق افسرده بيشتر جنبه کمي دارد تا کيفي. آن ها عوامل شکست، بي کاري، سوگواري، کم خوني، نارسايي غده تيروئيد، تغيير فصل، غده مغزي، بيماري پارکينسون، عفونت هاي حجاد و ويروسي را تنها عامل 10 درصد از افرادي که در چنين محيطي قرار دارند مي دانند که نمي توان گفت اين عوامل واقعاً جنبه علي دارند.
شيوع: طبق DSM IV افسردگي عمده در سياري 65 – 50 درصد از بيماران مبتلا به وحشت روي مي دهد. خطر کلي ابتلا به افسردي عمده در نمونه هاي اجتماعي از 10 تا 25 درصد براي زنان و 5 تا 5/12 درصد براي مردان متغيير است.
شيوع مقطعي اختلال افسردگي عمده در بزرگ سالان در نمونه هاي اجتماعي از 5 تا 9 درصد براي زنان و از 2 تا 3 درصد براي مردان متغيير است. همچنين در مورد اختلال افسرده خويي شيوع کلي يا مادام العمر آن 6 درصد است. 3 تا 4 درصد مردم زماني از عمر خود را دچار افسردگي باليني مي شوند. در مورد افسردگي نوجوانان در ايران در نمونه کلينيکي از 3 تا 33 درصد متغيير است که نشان دهنده محدوديت اطلاعات است. در يک بررسي در لس آنجلس، بيشتر از 19 درصد بزرگسالان در زموره افراد افسرده قرار گرفتند(فريچنر و همکاران، 1981). ديويد و ويزمن(1981)به اين نتيجه رسيدند که خطر افسردگي يک قطبي براي مردان 8 تا 13 درصد و براي زنان 20 تا 26 درصد است.در بيماراني که به دلايل شکايات بدني به پزشک مراجعه کرده اند دست کم 18 درصد آن ها افسردگي دارند که افسردگي يک سوم آن ها خفيف يا شديد است(تيليسين و ويليامز، 1980). مير صادقي(1379) رقم 15 درصد را براي شيوع افسردگي در سطح جامعه ذکر مي کند.
بر اساس پژوهشی که در سال 1380 بر روی مردان 40 – 14 ساله ساکن شهرستان مهاباد و روستاي ماسو از توابع شهرستان نقده توسط نگارنده به وسيله تست افسردگی بک انجام شد نتايج نشان داد که کساني که نياز به مشاوره در زمينه افسردگي دارند از اهالي روستايي بوده و هر چه حالت افسردگي وخيم تر و شديدتر مي شود کميت و تعداد افراد افسرده روستايي بيشتر از اهالي شهري مي گردد. افسردگي شديد در بين روستائيان دو برابر اهالي شهري بوده و افسردگي بيش از حد در اهالي روستايي 4 برابر اهالي شهري است.
توزيع افسردگي عمده شديد در اهالي شهري 25/ 5 درصد و در جامعه روستايي 87/ 8 درصد است. توزيع اختلال افسرده خويي شديد در جامعه شهري 10 – 7 درصد و جامعه روستايي 17 – 5/ 12 درصد بوده است. توزيع افسردگي تک قطبي شديد نيز بين 20 – 13 درصد در دو جامعه ذکر گرديد.
همچنين نتايج حاکي از آن است که 73/11 درصد از افراد در هر دو جامعه به اختلال افسردگي عمده از نوع متوسط و شديد، 15 – 13 درصد به اختلال افسرده خويي، و 20 – 18 درصد نيز به افسردگي تک قطبي دچارند. نيز 13 درصد افرارد جامعه شهري و 20 درصد افراد جامعه روستايي به افسردگي از نوع متوسط، 11- 8 درصد افراد جامعه شهري و 15 – 11 درصد افراد جامعه روستايي به افسردگي از نوع شديد دچارند. در کل شيوع افسردگي در جامعه هاي مذکور 18 -17 درصد بوده است. بر اساس پژوهش هايي که ملاک افسردگي را در تست بک نمره 17( کمي افسرده) در نظر مي گيرند 92- 84 درصد افراد دو جامعه احتياج به مشاوره و روان درماني داشته در حالي که اگر ملاک شديد و خيلي شديد افسردگي مد نظر قرار گيرد. تقريباً 20 – 8 درصد افراد دو جامعه به افسردگي بيش از حد و خيلي شديد دچارند.
از علل و عوامل افسردگي شديد در جامعه روستايي (40 – 14ساله مردان«مذکر») نسبت به جامعه شهري مي توان به علل زير اشاره کرد: احساس رنجش و درماندگي، کاهش اعتماد به نفس، احساس غمگيني، فقدان امکانات رفاهي، زيستي، آموزشي، تعليمي و فرهنگي، محدوديت در برنامه هاي بصري، سرزنش خود به خاطر اعمال و کارهايي که بر خلاف عرف و اجتماع بوده و شايد هم دليل اخلاقي حاکم بوده است، جو حاکم بر محيط زندگي، تغييرات و اختلالات در خواب(ناشي از کارهاي سخت و طاقت فرسا)، تغيير در وزن، احساس خستگي، احساس نگراني در مورد سلامت جسماني، غرق در افکار خود، عدم امکانات بهداشتي و نيز دوري از مراکز خدمات درماني و بهداشتي و ... اشاره کرد.
نيز مي توان به تغييرات در امور جنسي، احساس دلسردي نسبت به آينده، فقدان امکانات شغلي در آينده، و کوچ به روستاهاي نزديک شهرستان ها و يا شهرستان هاي اطراف که خود باعث دلسردي بيشتر نسبت به آينده مي گردد. داشتن تحصيلات پايين، فعاليت هاي تفريحي اندک، مبتلا بودن به بيماري هاي ساري و جاري، و خصوصيات رشد و تکامل و همچنين بسته بون محيط مذکور از لحاظ ارتباطي و ارتباطات و دوري از مراکز شهري اشاره کرد.
مي توان گفت که افسردگي و اضطراب بالقوه در هر فردي وجود دارد. وجود اضطراب کم تا حدودي ضروري است. اما اگر کارکرد فرد را مختل سازد مرضي محسوب مي گردد. اما افسردگي چه به مقدار کم و چه به مقدار زياد آن مي تواند براي فرد مشکلات و اختلالاتي را به وجود آورده و صدمه آفرين و جبران ناپذير گردد.
نتايج ديگر پژوهش حاکي از آن است کسي که افسرده است تا حدودي نشانه هاي اضطراب هم در او ديده مي شود. ولي نمي توان گفت كه افسردگي مي تواند علت اضطراب باشد و يا اين که اضطراب علت اساسي افسردگي.
عوامل ديگري نيز وجود دارند که بر هر دو متغيير تأثير مي گذارند به عنوان مثال ويژگي هاي مهم و اساسي در مورد افراد جامعه وجود داشته از جمله سابقه بيماري، زمينه خانوادگي، محيط شلوغ و پر سر و صدا، محيط راکد، رابطه همسايه ها، محيط کاري و شغلي، وقوع پيشامدهاي ناگوار براي بستگان و فاميل ها، نگرش به سؤالات و ... که باعث مي شوند برخي افراد ظاهراً مضطرب و بدون افسرده، يا بدون اضطراب و افسرده، کمي افسرده و مضطرب يا اين که داراي افسردگي حاد و اضطراب شديد باشند.
مي توان نتيجه گرفت که اضطراب و افسردگي اختلالاتي هستند سبي و هر فرد و انساني تنها مي تواند در يک نقطه از بردار قرار گيرد.
+ احتمال وجود بيماري رواني در شخص
O وجود قطعي بيماري رواني در شخص

O O o + + +
O O + + افسردگي بيش از حد
O + + افسردگي شديد
+ + افسردگي متوسط
+ کمي افسرده
+ طبيعي

اضطراب
1= طبيعي 2= کمي مضطرب 3= اضطراب متوسط 4= اضطرب شديد 5= اضطراب بيش از حد
مسلم و قطعي است که وجود اين دو بيماري در سطح دو جامعه شهري و روستايي مزمن و همه گير بوده و نيازمند همت جدي و پيگيري مستمر مسئولين امر و همچنين وازرت خانه هاي بهداشت و درمان و ... است.

اميد مي رود مسئولين بتوانند با پيگيري نيازمندي هاي مردم و رفع آن ها، ايجاد مراکز رواني بيشتر، مراکز مشاوره به صورت گسترده و همه گير و توسعه کمي و کيفي آن ها در سطح روستاها و شهرها، شناساندن اين مراکز به مردم ، تقويت روحيه و اعتماد به نفس و گسترش کيفيت و کميت بهداشت روانی آن بالا بردن امنيت روانی و اجتماعی مردم از سطح اضطراب و افسردگي مردم بکاهند به اميد روزي که همه مردم شاد و خندان و سالم باشند.

منابع:
آزاد، حسين. آسيب شناسي رواني. (چاپ سوم). تهران: انتشارات پيام نور.
اکبر، زاده نسرين.(1376). گذر از نوجواني به پيري(روان شناسي رشد و تحول). تهران: نشر دانشگاه الزهرا.
ازخوش، منوچهر. (1379). کاربرد ازمون هاي رواني و تشخيص باليني. (چاپ يکم). تهران: نشر روان.
انجمن روان شناسان آمريکا. DSM IV. تهران: انتشارات سخن.
براهني، محمد نقي و همکاران. (1376). واژه نامه روان شناسي و زمينه هاي وابسته. (چاپ هفتم). تهران: انتشارات فرهنگ
معاصر.
برونز، ديويد. (1370). از حال بد به حال خوب. ترجمه، مهدي قراچه داغي. تهراتن انتشارات آرين کار.
پالاردي، پي ير. (1377). بهسازي تن و روان روشي قاطع براي خود درماني. ترجمه، خلج ميهن دوخت. (چاپ يکم). تهران:
انتشارات بهروزان.
جي پي لف، آيزاکس، ادي. (1370). معاينه رواني نحوه معاينه باليني در روان پزشکي. ترجمه اصغر سجاديان. (چاپ دوم). تتهران: انتشارات اطلاعات.
داستان، پري رخ و همکاران. (1376). ژنتيک از تحليل گري تا رفتار شناسي. (چاپ سوم). تهران: انتشارات رشد.
صادقي، جانبهان، محمود. (1373). محروميت جنسي و اضطراب. نشر مفيد.
فروم، اريک. (1360). هنر عشق ورزيدن. ترجمه، پوري سلطاني. (چاپ هشتم). انتشارات مروراريد.
گنجي، حمزه. (1376). روان شناسي عمومي. تهران: انتشارات پيام نور.
گودوين، دانلد. (1372). فوبي. ترجمه، نصرت الله پور افکاري. (چاپ يکم). انتشارات آرين.
مهدي، محمد و همکاران. (1379). ماه نامه روان شناسي امروز. شماره 3 .
هرسن، مايکل و ام ترنر، ساموئل. (1374). مصاحبه تشخيصي. ترجمه، شاملو، سعيد و همکاران. (چاپ يکم). تهرانک
انتشارات رشد.